Phía sau dãy núi Hoàng Liên Sơn, Than Uyên - Vẻ đẹp tiềm ẩn

Huyện Than Uyên là một vùng đất cổ có người cư trú từ lâu đời. Các nhà khảo cổ học đã phát hiện ra những hiện vật khảo cổ khẳng định sự tồn tại của loài người trên mảnh đất này từ thời nguyên thủy (thuộc văn hóa Hòa Bình cách đây từ 8000 năm đến 1 vạn năm). Như vậy ta thấy rõ rằng Than Uyên là một mảnh đất giàu giá trị lịch sử và văn hóa. Trải qua hàng ngàn năm lao động sản xuất, xây dựng và phát triển, người dân trên mảnh đất Than Uyên đã có những đóng góp đáng kể vào sự phát triển chung của cộng đồng dân cư các dân tộc Tây Bắc Việt Nam, cùng xây dựng và chiến đấu bảo vệ mảnh đất quê hương mình.Than Uyên là vùng đất có chiều cao so với mực nước biển khoảng 500m đến 1800m, là vùng thung lũng lòng chảo, có hai dãy núi chạy song song - phía đông là dãy Hoàng Liên Sơn và phía tây là dải đồi núi thấp thuộc dãy Pu Sam Cáp - nằm giữa hai dãy núi là cánh đồng Mường Than. Ngoài ra, trong lòng Than Uyên, giữa cánh đồng hoặc các vùng đồi núi thấp, ven các sông suối còn có rất nhiều dãy núi đá vôi. Đó là nơi lưu dấu tích loài người thời tiền sử. Hang núi Thẩm Đán Chiể ở Mường Kim đã được công nhận là Di tích lịch sử cấp tỉnh vì ở đây đã phát hiện được các di tích hóa thạch của người tối cổ. Bên cạnh đó, các hang Thẩm Póong, Thẩm Nánh ở Ta Gia, hang Che Bó ở Phúc Than đều là những hang rộng, có cả hang khô và hang nước, phù hợp với cuộc sống của loài người thuở sơ khai rất cần được tiếp tục quan tâm nghiên cứu. Cảnh quan thiên nhiên của Than Uyên so với các huyện miền núi thì có nhiều điểm thực sự khác biệt. Than Uyên là vùng đất kiểu thung lũng bồn địa dưới chân dãy núi Hoàng Liên Sơn, có vùng đồng bằng thấp và vùng núi cao. Khí hậu có hai mùa chính là mùa mưa và mùa khô rõ rệt, tuy nhiên trong từng thời điểm giao mùa thì cảnh sắc thiên nhiên mùa xuân và mùa thu ở đây cũng đẹp không kém xứ sở nào. Mùa xuân, Than Uyên như bừng lên sức sống mới, tươi tắn với  những loài hoa như hoa ban, hoa đào, hoa mận rực rỡ, những vườn cây, núi đồi trải một màu xanh non của lộc biếc. Vào mùa thu, Than Uyên dịu dàng với mặt nước hồ xanh biếc lăn tăn gợn sóng, những hàng cây lác đác lá vàng và những đồi cỏ ngả màu vàng xanh, những rừng thông xanh đậm như chuẩn bị sẵn sàng cho một mùa đông rét mướt.  
 
Hiện nay, Than Uyên là một điểm đến hấp dẫn của du khách và phượt thủ yêu vẻ đẹp mộc mạc của cảnh quan tự nhiên miền núi. Nói đến Than Uyên bây giờ là nói đến cánh đồng Mường Than rộng thứ ba miền Tây Bắc - “nhất Thanh, nhì Lò, tam Than, tứ Tấc” mà. Mùa nào cánh đồng ở Than Uyên cũng đẹp. Từ mùa ruộng đổ nước vụ chiêm tháng giêng, vụ mùa tháng bảy đến các tầm lúa thì con gái và mùa lúa chín. Mỗi mùa, cánh đồng Than Uyên lại đẹp một vẻ rất riêng. Đi từ Mường Kim đến Mường Cang, Hua Nà là những cánh đồng nhỏ ven suối hay tới cánh đồng Mường Than, Phúc Than là những cánh đồng rộng bát ngát chạy đến chân núi, mỗi cánh đồng lại mang đến cho du khách một cảm nhận khác nhau. Nếu bạn qua Than Uyên vào tầm mùa lúa trổ đòng và mùa lúa chín thì hương lúa vùng này chắc chắn sẽ làm say lòng bất kỳ khách lãng du khó tính nào.
           Bây giờ, Than Uyên còn có thêm 2 hồ thủy điện lớn là Bản Chát và Huổi Quảng (Huổi: trong tiếng Thái là khe nước) do chặn sông Nậm Mu mà thành hồ. Diện tích mặt hồ Bản Chát rất lớn, mặt hồ Huổi Quảng thì hẹp và dài. Xung quanh hồ là rừng cây tự nhiên, rừng cao su và bản làng của người Thái, người Khơ mú. Những quả núi, ngọn đồi trước kia cao chót vót giờ chìm sâu trong làn nước biếc thành những đảo nhỏ lúp xúp trên mặt hồ. Bạn có thể chèo thuyền quanh hồ, nhưng sẽ rất lâu đấy. Hoặc bạn thuê thuyền máy để dạo chơi trên mặt hồ xanh, rẽ về hướng đầu nguồn Nậm Mu thì lên Tà Mít, rẽ lên đầu nguồn Mậm Mít thì vào Mường Mít, có thể xuôi về Pha Mu, Tà Hừa, Ta Gia, Khoen On để đến với những bến sông yên bình. Tôi chắc chắn là theo hướng nào bạn cũng sẽ thấy thú vị với vẻ đẹp của cảnh sắc thiên nhiên và cuộc sống bình dị của các bản làng dưới chân rừng với những nét đẹp nguyên sơ. Bạn thắc mắc: cảnh Than Uyên như vậy còn người Than Uyên thế nào? Than Uyên có khoảng 10 dân tộc khác nhau cùng cư trú từ lâu đời. Đa số là người Thái, người Mông, người Kh’mú và một bộ phận người Dao. Vùng sinh sống của các dân tộc khác nhau nên tập quán sinh hoạt và văn hóa cũng khác nhau, hình thành nên một Than Uyên với những sắc màu văn hóa phong phú và đa dạng. Khoảng từ năm 1965-1970, Đảng có chính sách đưa nhân dân miền xuôi đi khai hoang xây dựng vùng kinh tế mới thì bà con người Kinh mới có mặt tại vùng đất này, họ góp thêm cho Than Uyên những nét văn hóa riêng của các vùng đất Thái Bình, Nam Định, Hà Tây,... làm cho bức tranh văn hóa các dân tộc Than Uyên càng thêm rực rỡ.Nói đến văn hóa của Than Uyên thì phải nói đến ẩm thực bởi ẩm thực là một nét đẹp độc đáo của vùng đất này. Nếu bạn đến đây mà chưa từng ăn cá nướng (cá sông Nậm Mu) – món “pa pỉn tộp”, chưa từng ăn một nắm xôi “khẩu hốc” (một loại gạo nếp ngon đặc biệt), chưa ăn cơm gạo “séng cù” thơm dẻo thì như chưa từng đến Than Uyên. Tới Than Uyên bạn hãy ghé một quán nhà sàn hoặc đến nhà một ngưới bạn trong bản người Thái, bạn sẽ được thưởng thức hương vị Than Uyên trong tất cả món ăn. Người Thái nấu ăn rất cầu kì và quan tâm đến gia vị. Món ăn của họ đều được chế biến từ nguồn nguyên liệu hoàn toàn tự nhiên. Thịt trâu, thịt bò, cá, gà được người Thái tẩm, ướp gia vị rất cẩn thận. Gia vị để ướp là hạt "mắc khén" (một dạng hạt tiêu rừng nhưng cay và nồng, vị ấm hơn nhiều), ớt, tỏi, gừng, muối...  Những món ăn độc đáo của người Thái như món “cáy pỉng” (gà nướng) món “mọ” (gà hầm tấm gạo và gia vị), món “nhứa giảng” (thịt trâu hun khói) “khảu lam” (cơm lam), “nhứa mù khủa” (thịt lợn hấp), ...kể cả món rau nộm cũng được làm rất công phu khiến người ăn nhớ mãi không quên. Từng món ăn như chứa đựng cả tấm lòng của người Thái gửi gắm vào đó. Ngoài ẩm thực của người Thái thì món bánh dày của người Mông cũng mang hương vị rất đặc biệt. Nó được làm từ xôi nếp vừa đồ xong còn nóng hổi, họ đổ ra máng gỗ và dùng chày giã liên tục cho đến khi xôi nát như bột nhuyễn quyện vào nhau, giã đến khi không còn dính chày nữa thì họ nặn thành những chiếc bánh tròn lớn, đặt trên lá dong xanh, rắc thêm chút vừng, chút đỗ xanh giã nhỏ. Nhìn chiếc bánh trắng tinh lấm tấm đỗ vừng, hấp dẫn vô cùng. Đặc biệt khi bánh dày khô, cứng lại, phải dùng dao chặt từng miếng nhỏ, bỏ chảo mỡ nóng rán giòn, thơm và ngậy lắm...Văn hóa Than Uyên cũng có những nét riêng về tâm linh. Người dân các dân tộc ở đây đều thờ cúng thần linh, tổ tiên... Bởi xứ Thái được lập nên từ lâu đời trên mảnh đất này nên các lễ hội của họ cũng mang màu sắc riêng và trở thành lễ hội chính của người Than Uyên. Người dân tộc Thái Than Uyên thờ tổ tiên, thờ thần núi, thần sông, tôn kính trời đất...Một năm có nhiều lễ hội nhưng quan trọng nhất là lễ Then Kin Pang (tạ ơn các đấng thần linh trên mường trời), mở vào tháng 3 âm lịch, ở lễ hội, đầu tiên họ làm lễ cúng, các ông then cúng cầu an, cầu mưa thuận gió hòa, cầu ngô lúa tươi tốt, trâu bò gà lợn đầy chuồng, cầu xong thì bà con múa hát những bài ca thể hiện tình yêu bản làng quê hương, ca ngợi tình yêu đôi lứa ...và các trò chơi dân gian như đẩy gậy, ném còn, tó má lẹ...Lễ hội Lồng Tồng (xuống đồng) sau tết Nguyên đán cũng là một nghi lễ quan trọng trong nông nghiệp, mở đầu một năm, một mùa sản xuất mới, cầu cho mùa màng bộ thu, bản làng yên vui, lễ hội này thường được mở trong 3 ngày. Bên cạnh các lễ hội trên thì Hội Xòe chiêng được thanh niên mong chờ nhiều nhất. Lễ hội này cũng được tổ chức vào mùa xuân, ngay trong dịp Tết Nguyên đán, thường mở từ mồng 5-6 đến trước rằm tháng giêng, tùy từng bản, từng mường mà chọn ngày mở hội xòe chiêng. Hội xòe chiêng thường được mở trên các bãi đất rộng đầu bản. Họ chọn một cây tre dài 7m-8m làm cột và buộc trên cột đó một vòng tròn bằng tre, vòng tròn được dán kín bằng giấy màu, ở giữa thường dán màu đỏ hình mặt trời, họ chôn cột đó giữa bãi đất - đó chính là cột còn. Xung quanh đó, họ sẽ sắp xếp vị trí để treo chiêng, treo trống và bố trí các khu vực chơi các trò chơi dân gian. Khi các hồi trống nổi lên giòn giã, các hồi chiêng ngân nga là lúc trống chiêng giục bước chân trẻ con người lớn, trẻ già trai gái tấp nập về với hội xòe chiêng. Đầu tiên là ném còn, các chàng trai cô gái đến hội xòe với quả còn làm bằng vải màu, (bên trong có hạt bông, cát trộn lẫn cho nặng, để dễ ném), quả còn có cái đuôi bằng vải rất dài để cầm và được trang trí nhiều tua rua xanh đỏ đẹp mắt. Từ các phía, các nam thanh nữ tú ra sức quay những quả còn với những vòng dài và khỏe sau đó tung lên hướng thẳng đến vòng tròn trên cột còn, ai ném thủng vòng tròn sớm nhất sẽ được tặng một món quà của bản. Nhưng họ không chỉ đến chơi cho vui, các chàng trai cô gái đến ném còn bởi vì ở đây họ sẽ nhận ra ai khéo tay (làm quả còn đẹp), ai tinh mắt, ai mạnh khỏe (ném còn giỏi) để làm quen và bắt mối lương duyên. Sau khi ném còn, mọi người sẽ cùng nắm tay hòa vào nhịp trống chiêng rộn rã, nhịp đều chân trong các điệu xòe quen thuộc. Người trẻ người già cùng xòe. Tình người của bản làng lúc này mới thật gắn bó và ấm áp biết bao. Quanh vòng xòe, các trò chơi dân gian diễn ra rất vui vẻ và hào hứng...Ai đã một lần tham dự hội xòe chiêng ở đây hẳn không bao giờ quên được nét mộc mạc đầm ấm của xứ sở này.Tháng 7 sắp đến rồi, Than Uyên đến mùa đổ nước ruộng vụ mùa, những cánh đồng sẽ đầy ăm ắp nước, sáng long lanh dưới ánh nắng mặt trời. Tháng 9 cũng sắp đến, mùa thu Than Uyên thật êm đềm và trong trẻo. Tháng 11 – 12, những cánh đồng, những vạt nương lại vàng ruộm lúa chín. Và mùa xuân tới, Hội Xòe chiêng, Lễ hội Lồng tồng, Lễ hội Then Kin Pang lại mở, ...có rất nhiều vẻ đẹp của Than Uyên vẫn đợi bạn đến trải nghiệm và khám phá. Một mảnh đất có cảnh quan tự nhiên hùng vĩ, giàu giá trị văn hóa, lịch sử như vậy, có lẽ nào bạn không muốn ghé thăm?